به گزارشبیان روز،طعم درخشان این دانایی هم  بر جان شناسایِ دانشمند جوان ایرانی با همان سادگی و زیبایی یک بانوی شرقی نشست و هم بر جان مشتاق زنان جهان. میرزاخانی نخستین زنی بود که به طور رسمی از سوی اتحادیه بین ­المللی ریاضی، شایسته دریافت جایزه فیلدز(Fields Medal) شناخته شد. این جایزه عالی­ ترین نشان ریاضیات و نشانی بین ‏المللی برای اکتشاف و نوآوری­ های برجسته در این رشته است.

لیزا سوهی(Lisa Suhay) روزنامه­ نگار و نویسنده ادبیات کودکان در گزارشی به همین مناسبت در روزنامه کریستین ساینس مانیتور نوشت تماشای اخبار بزرگداشت یک زن ایرانی برای درک او از تقارن سطوح منحنی به جای تماشای منحنی­ های بدنش بی‏ نظیر است. این بدان معناست که اکنون زنان تنها نظاره­ گر مردان در آنسوی سقف شیشه­ ای رشته­ های دانش محض نیستند و با مطالعه جدی در رشته­ هایی چون ریاضیات که تاکنون عرصه­ هایی بس مردانه­ تر بودند؛ می ­توانند از این سقف شیشه­ ای نیز بگذرند. روایت سوهی از توانمندی زنان، خود به گونه ­ای بازخوانی این سخن مریم میرزاخانی است که گفته بود لذت ادراکات ریاضی و ذوق کشف چون احساس ایستادن بر بلندی و رسیدن به دیدی شفاف و واضح است.

از سال۱۹۳۶ که اهدای این جایزه به دانشمندان جوان آغاز شده است، این نخستین بار است که یک زن شایسته احراز آن می‏ شود. سوهی معتقد است پیش از این اتحادیه ریاضی، زنان را نادیده می­ گرفت. به نقل از واشنگتن پست و بر اساس یک مطالعه  انجام شده در سال ۲۰۱۰ فقط ۹ درصد از کرسی­ های استادی ریاضیات به زنان تعلق داشت. سوهی که خود مادر چهار پسر است می­ گوید برگزیدن مریم به عنوان دانشمند جوان ریاضی را بایستی همچون یک فرصت، جشن گرفت زیرا این انتخاب راهی دیگر برای مادران گشوده است تا بتوانند آموزش­ های لازم را به فرزندان­شان درباره برابری جنسیتی در علم، فن آوری و مهندسی و ریاضیات(STEM) بدهند و با همین رویکرد از این پس می­ توان در انتظار تماشای مدل­ هایی از زنان دانشمند در اسباب بازی ­های کودکان به جای مدل­ های جنسیتی شده پیشین بود. وقتی مادر یک کودکِ سه ساله سقف شیشه­ ای را در علم، فن آوری و ریاضیات می­ شکند، فرصتی برای تقویت ذهنیتِ برابری جنسیتی زن و مرد در این زمینه و گفتگوهای ریاضی بچه ها با مثال‏ های خوشمزه‏ ای از دونات ایجاد می ­کند.

برگزیده شدن یک زن به عنوان برترین ذهن ریاضی جهان یک واقعیت است؛ از همین رو دختران آینده می­ توانند از طریق منحنی­ های ریاضی به تقارن جنسیتی در جهان حرفه ­ای دست یابند؛ واقعیتی که به دلیل عینیت آشکارش موجب فروپاشی آگهی­ های بازرگانی و رسانه­ های اجتماعی مبتنی بر نادیده انگاری زنان در زمینه علم، فن آوری و ریاضیات و مدیریت و سیاست نیز خواهد شد.  انتخاب یک زن  افتخاری بزرگ و نیز مشوق زنان و دانشمندان جوان است.

مریم میرزاخانی با تسلط علمی در ایجاد ارتباط بین چند حوزه مختلف ریاضیات، خاموشی تاریخی زنان در علوم محض و کلیشه­ های همیشگی جنسیتی از نبوغ مردانه در این زمینه را شکست، تا بلندای قامتش در میان دانشمندان برتر جهان، نشانی باشد از ماهیت اندیشمندانه زن و دلیلی شود برای از خروج روزمرگی­ هایی که جوامع شرقی و غربی در همیشه تاریخ بر زن تحمیل کرده­ اند.

خلق اندیشه و تولید علم اگر چه همواره در سیطره­ مردان بوده است اما به راستی با گستره وجودی زن که نماد ذات آفرینشگر خداوندی است همخوانی و نزدیکی بسیاری دارد. میرزاخانی به عنوان یک مادر با انگیزه­ ای نیرومند در کشف راز هستی هم شاهکاری مادرانه در زایایی انسانی را رقم زد و هم پایانی بر نظریه­ های نبوغ مردانه را.

این پیشتازی نمونه ­ای ارزشمند از این باور است که میان "مادری و نبوغ، جنگی نیست".  ورود مریم به زمینه ­های دشوار  و نفسگیر علمی خبر از ظهور زن آینده می­ دهد، زنی که تاب ماندن در روزمرگی­ ها را ندارد و متهور و جسور، توانایی ورود به تاریکی­ های نامکشوف هستی و رسیدن به امر والا را کسب می­ کند.

مریم فرصت­ ساز و فرصت­ یابی چیره­ دست است همانگونه که در توصیف خاستگاه اجتماعیش در پاسخ به پرسش­ های روزنامه­ نگاران آمریکایی موفقیت خود را در گرو آرامش ایرانِ پس از جنگ تحمیلی، حمایت خانواده و مدرسه و بختیاریش در دستیابی به عناوین المپیادهای علمی و ورود به دانشگاه صنعتی شریف ایران و آشنایی با دانشجویان و اساتید این دانشگاه می­ داند.

مریم هم از فرصت­ های اندکی که جامعه به زنان می­ دهد به خوبی بهره برد و هم در زمانه و تاریخی حساس خوش درخشید تا به عنوان یک زن ایرانی معادلات محدود کننده دختران و زنان کشور را در محیط­­ های علمی و شغلی به چالش آورد و خطاهای آشکار در ایجاد تفاوت­ های جنسیتی را بیش از پیش نمایان سازد؛ خطاهایی که با محروم کردن جامعه از توان و بالندگی علمی زنان، توسعه را با تاخیر تاریخی دیگری روبرو خواهد کرد؛ آن هم در کشوری که سخت نیازمند حضور همه جانبه زنان به عنوان یک بال پرواز برای رسیدن به توسعه پایدار انسانی است و دخترانش در سال­ های اخیر گوی سبقت را در احراز رتبه­ های نخست آزمون ­ها و نیز ورود به دانشگاه­ ها از مردان ربود­ه­ اند.

پرفسور مریم میرزاخانی در هر کجای جهان که ایستاده باشد ارتباطی بی پایان با ایران دارد و دستاوردهای علمی­ او  هدیه­ ای دیگر و در زمره میراث گرانقدر ایرانی برای دانش ­افزایی بشری است. آوازه­ بلند میرزاخانی به شادمانی گره از پیشانی میهنی گشود که پژواک سربلندی  نخبگانش را در زمان­ های فروخفته تاریخ پی می­ گیرد.

شادمانی بس بزرگ­ است وقتی نشان برتر ریاضیات جهان در دست ایراندختی قرار دارد که رازکاوی فضا و زمان و اشتیاقش به دانایی و شناساییِ راز هستی او را تا پرسش و فهم نوین از واقعیتِ آفرینش و تا کشفی دیگر رسانده باشد. شادمانه تر هم جشن بزرگ زنان جهان است و قصه ­ای که از این پس مادرانه در گوش خواب­ همه دختران زمین واگویه می­ شود. قصه دختری از آنسوی سرزمین­ های هزار و یک شب، قصه دختری از ایران که راهگشای زنان برای ورود به گستره دانش ریاضیات و اندیشگی علوم محض شده است.

دانشگاه استنفورد کالیفرنیا با صدور بیانیه مطبوعاتی، پژوهش­ های اثرگذار پرفسور مریم میرزا خانی را در"هندسه و سامانه­ های دینامیکی"و به ویژه درک تقارن سطوح منحنی مانند کره و سطوح دوناتیِ" اجسام هذلولی" به رسمیت شناخت و اعلام کرد که این دانشمند جوان ایرانی با تسلطی شگرف، طیف متنوعی از روش­ ها در زمینه­ های متفاوت ریاضی از جمله جبر، حساب دیفرانسیل و انتگرال و نیز تجزیه و تحلیل ­های پیچیده هندسه هذلولی و هندسه ریمانی را به ارمغان آورده است.

اگرچه پژوهش­ های میرزاخانی بطور عمده نظری و در زمینه"ریاضیات محض"است اما پیامدهای موثری نیز برای رشته های فیزیک و نظریه میدان کوانتومی به همراه دارد. همچنین چیره‌دستی مریم میرزاخانی در هندسه ریمانی به عنوان شاخه‌ای از هندسه دیفرانسیل موجب شده است تا تکنیک ­هایش در نظریه نسبیت عام اینشتین نیز مورد توجه قرار گیرد. میرزاخانی بسیار علاقه ­مند به درک سطوح هذلولی است و بر همین اساس به سطح جدیدی از درک ریاضیات در زمینه توپولوژی (مکان شناسی)کم بعدی دست یافته است.

یک سطح ریمانی (محصول مطالعات برنهارد ریمان) در واقع حالت نامنتظم صفحه ­ای مرکب است که به صورت منطقه­ ای (حدی) در اطراف یک نقطه، اما با احتمال توپولوژی جهانی (کلی) متفاوت وجود دارد. به طور مثال، سطوح ریمان می­ توانند به شکل یک کره، یا یک چنبره و یا صفحات (اوراق) متعدد چسبیده به هم ظاهر شوند. اصول هندسی سطوح ریمانی به حدی زیبا هستند که اغلب، ایده و انگیزه برای تعمیم به دیگر قوس ها را هم فراهم می­ کنند.

جان هنسی(John LeRoy Hennessy) رئیس دانشگاه استنفورد، شناخت باور نکردنی مریم از تکنیک ­های ریاضی را مایه مباهات این دانشگاه خواند و او را نخستین زنی دانست که می­ تواند الهام بخش بسیاری از ریاضیدانان بلندپرواز باشد.

استیون کرکهف Kerckhoff) Steven) استاد ریاضیات دانشگاه استنفورد و یکی از همکاران میرزاخانی نیز معتقد است رویکرد مریم در سطوح هذلولی، شاهکاری واقعی است و این شاهکار را او در پایان­ نامه دکتر­ایش آفرید و بر همین اساس مقالات متعددی نیز در مجلات معتبر جهان منتشرکرد.

پژوهش اخیر میرزاخانی بیشتر به بررسی تقارن سطوح هندسی به ویژه در نظریه­های دینامیک اختصاص دارد و می­ توان آنرا به عنوان ممتازترین پژوهش در ریاضیات محض توصیف کرد که به بررسی مفاهیم کاملا انتزاعی از طبیعت پرداخته است. این رویکرد اگر چه ممکن است کاربردی ملموس و آشکار نداشته باشد اما اطلاعات مفیدی را برای تحقیقات کاربردی در این زمینه فراهم ­می­ آورد.

اشتیاق برای ادراک عمیق و رازکاوی جهان، برترین انگیزه ریاضیدانانی همانند مریم میرزاخانی است. رالف کوهن(Ralph Cohen) استاد ریاضیات استنفورد، کار مریم را نمونه ­ای واقعی و برجسته از یک پژوهش اشتیاق محور و کنجکاوانه می­ داندکه در عین حال می­ تواند تاثیراتی بر حوزه­ های مرتبط با فیزیک نظری و چگونگی پدید آمدن جهان بگذارد؛ چرا که یافته­ های حاصل از آن، کاربردهای ثانویه ای در تئوری میدان کوانتومی، مهندسی و علم مواد نیز دارد.

میرزاخانی که پیش از این هم با انتشار مقالات ارزشمند علمی در زمره برترین ریاضیدانان جهان قرار گرفته بود از شهود هندسی نیرومندی برخوردار است که به یاری آن می­ تواند با هندسه فضاهای مدولی دست و پنجه نرم کند. این پرفسور جوان ایرانی می­ گوید که از هیچ برنامه و یا دستور خاصی در مطالعاتش پیروی نمی­ کند و روی کردش مبتنی بر توسعه یافتگی برهان­ های نوین است.

او با وجود گستره کاربردی پژوهش­ هایش، از ریاضیات محض لذت می­ برد چرا که زیبایی و دیرپایی پرسش ­های این زمینه از ریاضیات با به چالش کشیدن ذهن، مطالعه و تحقیق را برایش جذاب می ­کند. به باور او تعمق در پرسش­ های ریاضی چون گم شدن در جنگلی ناآشناست که برای راه بردن به فضایی فراسوی این جنگل باید تلاش کرد و همه دانش و آموخته­ ها را به کار بست، آنگاه ممکن است بتوان با برخی از ترفندهای جدید و بختیاری راه نجات را یافت.

دکتر مک مولن(McMullen) از جمله برندگان نشان فیلدز است که به رسمیت شناخته شدن یک زن در زمره نظریه­ پردازان برتر ریاضیات را نشانه­ ای از شکل گرفتن نگاهی پیشرو و روندی مثبت در جامعه و علم می­ داند. خانم اینگرید دوبیشیIngrid Daubechies)) استاد ریاضیات دانشگاه دوک و رئیس اتحادیه بین المللی ریاضی، خبر برگزیده شدن مریم را یک"شادمانی بزرگ" دانست و در پیامی خطاب به  پژوهشگران ریاضیات نوشت که هیچ تفاوتی بین مطالعات ریاضی زنان و مردان وجود ندارد  و کمیته جایزه فیلدز تنها بر اساس نتایج بدست آمده توسط هر یک از کاندیداهای این نشان،  قضاوت می­ کند. همچنین وی اطمینان داد اکثریت قریب به اتفاق ریاضیدانان جهان از اینکه نشان فیلدز دیگر در انحصار مردان نیست؛ خوشحال خواهند شد.

مریم دختری از ایران است و چون میهنش بر فراز همه  دشواری­ ها راه به امید می­ برد و شاید همانگونه که  لیزا سوهی نوشته است داستان زندگیش را قبل از خواب مادران  از این پس در گوش دخترانشان زمزمه کنند. این واقعیت چه تلخ شیرینی بود وقتی سوهی به عنوان یک گزارشگر جنگی و فعال مدنی، داستان مریم میرزاخانی را داستان دختر بچه­ ای از کشور جنگ زده ایران دانست که به زیبایی موجب شد تا مردمان جهان از این پس به گونه ­ای دیگر درباره اندیشه زنان در ریاضیات و مشاغل حرفه ‏ای فکر کنند.

*افسر موموندی کاظمی-جامعه شناس و فعال مدنی