حمیدرضا جلائی پور- نگارنده در این مقاله به بحث و بررسی عملکرد و کارکرد موسسات نظرسنجی در ایران پرداخته است.

به گزارش قلم نیوز  حمید رضا جلائی پور در این یادداشت عنوان می کند که دست‌کم بنا به سه دلیل باید از فعالیت مراکز نظر سنجیِ حرفه‌ای خشنود بود. نخست اینکه، اجرای نظرسنجی در زمینه‌هایِ مختلفِ جامعه ایران یکی از شرایط اعمالِ مدیریت علمی است. بدون مدیریتِ علمی (واقع‌گرا و واقع‌سنج)، سازمان‌های متنوع و پیچیده و بزرگ در کشور ما به کار‌ایی لازم نمی‌رسند و نظرسنجی‌های حرفه‌ای به این مدیریت علمی کمک می‌کند. دوم اینکه پاسخگویی مسئولان در برابر نتایج نظرسنجی‌ها، یکی از شرایط مدیریت‌های دموکراتیک در دوران امروز است. هم اکنون مدیریت‌های دموکراتیک فقط با ویژگی‌هایی چون انتخابی بودن، قانونی بودن و رقابتی بودن سنجیده نمی‌شوند؛ بلکه مدیران باید آماده باشند در حوزه مسئولیتشان در برابر نتایج نظرسنجی‌ها مسئولانه برخورد کنند و پاسخگو باشند. بنابراین نظرسنجی امکانِ سؤال از مدیران را فراهم می‌کند. سوم اینکه مراکز نظرسنجی با ادامه کار حرفه‌ای خود به شغل نظر سنجی رونق می‌بخشند و زمینه را برای کاریابی مناسب فارغ‌التحصیلان رشته علوم اجتماعی فراهم می‌کنند.چند نکته دیگر هم می توان در این خصوص اضافه نمود:

نکته اول: در کشور ما دانشجویان زیادی ‌ـ خصوصاً دانشجویانِ فوق لیسانس و دکترا ـ به دلیل انجام تکالیف دانشگاهی وقت زیادی را برای انجام تحقیقات مصروف می‌کنند؛ ولی این انرژی تحقیقاتی معمولاً متکی به «داده‌های قابل اتکا» نیست؛ زیرا اغلب داده‌هایی که دانشجویان با آن کار می‌کنند متکی بر پیمایش‌های ناقص است. یکی از شرایط قابلِ اتکا بودن پیمایش‌ها تکیه بر «نمونه معرف» است و کار بر مبنای نمونه معرف نیازمند وقت، بودجه و امکانات کافی است و معمولاً این شرایط در محدوده امکاناتِ دانشجویان و محققان منفرد نیست. معمولاً، نمونه‌هایِ پیمایشی دانشجویان بر مبنای «نمونه‌های در دسترس» است، یعنی نمونه‌هایی که استانداردهای نمونه‌های معرف را ندارد و مزیت آنها برای دانشجو در دسترس بودنِ آنهاست. به بیان دیگر، شمار زیادی از تحقیقات دانشجویان مبتنی بر داده‌های ناقص است.[۱] بنابراین، دانشجو یا باید آن‌قدر امکانات داشته باشد که بتواند در جریان تحقیقات، با انجام دادن پیمایش‌هایی که متکی بر نمونه معرف است، کار خود را پیش ببرد، یا باید کار تحقیقاتی‌اش مبتنی بر «تحلیل ثانوی» باشد- به شرطی که نتایج چاپ شده پیمایش‌ها که مبتنی بر نمونه معرف است (به عنوان داده اولیه) در اختیار او باشد. اینک با توجه به این توضیحات، بهتر می‌توان به این سؤال پاسخ داد که چرا پیمایش‌های مراکز نظر سنجی دولتی ممکن است مفید باشد. پاسخ این است که این مراکز برخلاف محققان منفرد مشکلات کمتر و امکانات بیشتری دارند و به همین دلیل می‌توانند پیمایش‌های خود را بر اساس نمونه‌های معرف سازمان دهند. این مراکز اگر نتایج پیمایش‌های خود را در اختیار عموم قرار دهند، بهتر می‌توان از انرژی تحقیقاتی محققانِ منفرد استفاده کرد؛ زیرا محققان می‌توانند بر مبنای این پیمایش‌ها، تحلیل‌های ثانوی و تبیینی خود را انجام دهند.[۲]

نکته دوم: مراکز نظرسنجی حرفه‌ای برای سودمند کردن نتایج نظرسنجی‌های خود فقط نباید مجری نظرسنجی‌‌هایی باشند که از دستگاه‌های مختلف به آنها سفارش می‌شود. این مراکز می‌توانند ضمن پرداختن به این طرح‌های سفارشی، و تامین مخارج خود، اجرای آنها را در چارچوب بحث‌های کلانِ جامعه نیز سازمان دهند. اجازه بدهید با ذکر مثال منظور خود را روشن‌تر کنم. اکنون در جامعه ما فرضیاتی (یا ادعاهایی) درباره مسائل کلان جامعه ارائه می‌شود. اگر محققان اصلی مراکز نظرسنجی با این فرضیات کلان آشنا باشند، ضمن اینکه سفارشِ نظرسنجی دستگاه‌های سفارش دهنده را در امور خاص انجام می‌دهند، می‌توانند با سازماندهی مجموعه‌ای از این نظرسنجی‌ها (وجمع‌اوری اطلاعات پایه) امکان بررسی صحت و سقم آن فرضیات کلان درباره جامعه را فراهم کنند. توجه داشته باشید که هم اکنون عده‌ای معتقدند جامعه ایران در معرض فروپاشی اجتماعی قرار گرفته است و این در حالی است که ما اطلاعات پایه و اولیه درباره شاخص‌هایی که معرفِ فروپاشی اجتماعی جامعه ایران است در اختیار نداریم؛ همچنین گفته می‌شود جامعه ایران جامعه‌ای معتاد است، اما آگاهی درستی از جنبه‌های اصلی زندگی بیش از دو میلیون معتاد در ایران نداریم؛ یا گفته می‌شود وضعِ معیشتی مردم ایران در مقایسه با پیش از انقلاب بدتر شده است، در صورتی‌ که داده‌های اولیه برای بررسی چنین فرضیاتی (که برای عده‌ای امر مسلم فرض می‌شود) نداریم. از این‌رو، محققان اصلی مراکز حرفه‌ای نظرسنجی اگر از طریق تشکیل میزگردهای علمی با فرضیات کلانی که درباره جامعه ایران ارائه می‌شود، آشنا شوند، این آشنایی باعث می‌شود که طرح‌های سفارشی نظرسنجی‌ها طوری سازماندهی شود که نتایج آن برای بررسی صحت و سقم فرضیات کلان نیز مفید باشد.

نکته سوم: یکی از خدماتی که مراکز حرفه‌ای نظرسنجی، خصوصاً مراکز دولتی، می‌توانند انجام دهند، انتشار نتایج نظرسنجی کشورهای مشابه ایران (مثل ترکیه، مالزی و…) است. انتشار این نتایج امکان مطالعه مقایسه‌ای را برای محققان ما فراهم می‌کند. از طریق مقایسه آمارها و نظرسنجی‌های کشورهای مشابه، اولاً می‌توان موضوعاتی را که آن کشورها درباره آن حساس‌اند بهتر فهمید. ثانیاً امکان بررسی صحت و سقم فرضیات کلان در یک شرایط مقایسه‌ای فراهم می‌شود. متأسفانه اغلب مراکز نظرسنجی‌ تاکنون در ارائه آمارهای مقایسه‌ای (خصوصاً درباره کشورهای مشابه ایران) کوششی نکرده‌اند.

نکته چهارم: متأسفانه اغلب مراکز نظرسنجی در ایران به تکنیک‌ها و کار‌های تکمیلی نمی‌پردازند. فرض کنید یک موسسه نظرسنجی با یک نظر سنجی نگاه اهالی منطقه دولت آبادِ  تهران را نسبت به اعتیاد بررسی می‌کند و نتایج هشدار دهنده آن را به اطلاع دستگاهِ سفارش دهنده (مثلاً ستاد مبارزه با موادمخدر) می‌رساند. به نظر می‌رسد مراکز نظرسنجی باید در گام‌هایِ بعدی این کار را تکمیل کنند؛ یعنی در کنار پیمایش‌های مذکورکه معمولاً مبتنی بر پرسشنامه است، مطالعاتی را که بر مصاحبه‌های عمیق مبتنی هست، ترتیب دهند که متأسفانه چنین نمی‌کنند. این دو نوع مطالعه (یعنی هم مطالعه مبتنی بر پرسشنامه و هم مصاحبه عمیق) برای دستگاه سفارش دهنده جنبه تکمیلی و راهگشا خواهد داشت.

نکته پنجم: یکی از مشکلات اساسی که هم اکنون مراکز نظرسنجی با آن روبه‌رو هستند مشکل «بی‌اعتمادی» به نتایج نظرسنجی‌هاست. به نظر من، شایسته است که این بحث موضوع میزگرد و تحقیقات مستقلی قرار بگیرد؛ زیرا تا این بی‌اعتمادی برطرف نشود، یکی از موانع تحقق مدیریت علمی و مدیریت مردم‌سالارانه در کشور از میان نمی‌رود و فعالیت مراکز نظرسنجی نیز رونق نمی‌گیرد.

[۱]ـ مثلاً اینجانب با مطالعه بیست پایان‌نامه در سال ۸۲ و ۸۳ متوجه شدم اغلب نمونه‌هایی که دانشجویان به آن استناد کرده‌ بودند، متکی به نمونه‌های قابل دسترس بود.

[۲]ـ توجه داشته باشید اغلب کارها و نظریات شهیر و متأخر آنتونی گیدنز (جامعه‌شناس سرشناس انگلیسی) مبتنی بر داده‌هایی است که مؤسسات نظرسنجی در سالهای اخیر متنشر کرده‌اند.