کمیساریای عالی حقوق بشر ملل متحد (۱) و هیئت کمک‌رسانی ملل متحد در افغانستان (۲)، گزارشی در رابطه با اذیت و آزار زنان فعال در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی در افغانستان ارایه کردند (۳). در این گزارش مطرح شده است که در جامعه افغانستان، با توجه به گرایش رو به افزایش اعمال خشونت علیه زنان، نقش حیاتی مشارکت زنان در روند تصمیم‌گیری، توسعه اقتصادی و اجتماعی و صلح؛ به‌طور کامل در جامعه افغانستان و نزد مقامات سیاسی آن به‌رسمیت شناخته نشده است. در واقع تصریح شده است که فضای سیاسی برای احقاق حقوق زنان چندان مطلوب نیست.

تهدید و ارعاب زنان فعال در عرصه حقوق بشر و حقوق زنان
در گزارشات متعددی آمده است که زنانی که به نحوی در زندگی عمومی‌ مشارکت داشته‌اند، مورد تهدید، ارعاب، تهاجم و حتی قتل قرار گرفته‌اند. به‌طور مثال، از هر ۵ زنی که در سال ۲۰۰۵ در جهت پیشبرد نقش زنان در کشورشان با روزنامه مصاحبه کردند، سه نفر به قتل رسیدند و یک نفر دیگر نیز مجبور به خروج از کشور شده است (۴).

همچنین تعداد زیادی از زنانی که در افغانستان برای نهادهای دولتی و یا در سازمان‌های حقوق بشری یا حقوق بشردوستانه یا در زمینه حقوق زنان فعالیت می‌کنند، در معرض تهدید و ارعاب قرار داشته‌اند. البته در این گزارش تصریح شده است که دلیل اصلی این تهدید و ارعاب علیه زنان فعال در عرصه‌های مذکور، مشخص نیست و اطلاعات دقیقی در مورد مردانی که در زمینه‌های فوق فعالیت می‌کنند در اختیار نداریم؛ لذا نمی‌توان قضاوت قطعی کرد که جنس زنان و یا ماهیت اقدامات فعالان حقوق زنان، علت اصلی این تهدیدات است یا خیر.

محدودیت زنان با استناد به برداشت‌های رایج و نادرست از اسلام در افغانستان
تهاجمات علیه زنان در فضای عمومی، حاوی این پیام قوی به زنان و خانواده‌هایشان است که زنان باید در خانه بمانند؛ چراکه به دلیل ترس از امنیت، رفت‌وآمد و مشارکت خود در زندگی عمومی‌ را محدود می‌کنند و دچار نوعی خودسانسوری می‌شوند.

زنانی که در صحنه اجتماع حضور می‌یابند، حیثیت و امنیت خود را در معرض تهدید قرار داده‌اند. از برخی رهبران مذهبی در این کشور نقل شده است که بنا بر موازین اسلامی، حضور زنان در اجتماع، فقط به همراه یکی از خویشاوندان مرد محرم قابل توجیه است. بنا بر این گزارش، چنین برداشتی از اسلام در کشور افعانستان رایج دانسته شده و چنین محدودیتی با قوانین حجاب در اسلام ارتباط داده شده است.

برداشتن پوشش برقع؛ که در زمان طالبان توجه غرب را بسیار به خود جلب کرده بود، به منزله نماد آزادسازی زنان افغان به‌شمار می‌رود.

اقسام تهدیدهایی که زنان فعال افغان با آن مواجه‌اند
نمایندگان پارلمان زن، اعضای شوراهای ایالتی، فعالان مدنی، روزنامه‌نگاران و زنانی که برای سازمان‌های بین‌المللی کار می‌کنند (از جمله سازمان ملل متحد)، همه توسط عناصر ضددولتی، افرد واجد قدرت مذهبی یا ستنی محلی، خانواده‌هایشان و اجتماعات مختلف و حتی در مواردی توسط مقامات دولتی؛ هدف‌گذاری و تهدید می‌شوند.

از جمله تهدیداتی که علیه زنان فعال در این کشور گزارش شده است، عبارت‌اند از: تماس‌های تلفنی، نامه‌های شبانه، اعلامیه‌های نصب‌شده در اماکن عمومی‌؛ خصوصاً در مساجد.

همچنین این زنان در خیابان تحت تعقیب و اذیت و آزار کلامی ‌قرار می‌گیرند؛ ادارات و منازل آن‌ها مورد حمله قرار می‌گیرد؛ شایعاتی برای خدشه به حیثیت ایشان ازجمله در نمازهای جمعه انتشار می‌یابد؛ و حتی در برخی موارد شدید مورد حمله فیزیکی، ترور و یا قتل نیز قرار گرفته‌اند.

تعداد زیادی از زنان صرف‌نظر از موقعیت یا پیشینه نژادی خود گزارشات مشابهی داده‌اند؛ خصوصاً در رابطه با تماس‌های تلفنی که از سوی مردان ناشناس که ادعا می‌شود از اعضای طالبان بوده‌اند، شکایات متعددی شده است مبنی بر این‌که زنان تهدید شده‌اند که باید شغل خود را رها کرده و به خانه بازگردند؛ در غیراین‌صورت ربوده شده یا به قتل می‌رسند. نامه‌های شبانه نیز در اغلب موارد به امضای طالبان رسیده است.

خویشاوندان زنان شاغل در بیرون خانه نیز در معرض تهدید قرار گرفته‌اند. همچنین در مواردی شوهر این زنان به این دلیل که به همسرانشان اجازه داده‌ و مخالفتی ابراز نکرده‌اند، مورد تهدید قرار گرفته‌اند. به این ترتیب زنان نه تنها برای امنیت خود، بلکه بیم امنیت خانواده خود را نیز دارند. برخی زنان فعال در عرصه سیاسی و اجتماعی نیز توسط افراد مذهبی تخطئه شده‌اند.

در مورد دلایل ارتکاب چنین تهدیداتی، فروض متفاوتی مطرح شده است؛ از جمله این‌که این تهدیدات به این دلیل است که بیرون منزل کار می‌کنند؛ نقش مهمی ‌در اجتماع خود از جمله مناصب انتخابی ایفا می‌کنند؛ یک فعال مدنی هستند؛ حقوق زنان را ارتقا می‌دهند؛ رویکرد مردان و اجتماع را به زنان تغییر می‌دهند؛ و دیگر زنان را برای مطالبه حقوق خود توانمند می‌سازند.

البته به نظر می‌رسد انگیزه اصلی طالبان از تهدید، نه جنسیت زنان، بلکه ماهیت فعالیت‌های ایشان بوده است. تاکنون تعداد زنانی که در انتخابات شوراهای ایالتی کاندید شده‌اند، فراتر از انتظار بوده است؛ با این حال به دلیل بیم از تهدیدات و اذیت و آزار، برخی از آن‌ها رسماً اعلام کرده‌اند که حاضر به شرکت در رقابت برای دور آینده انتخابات نیستند.

چنان‌چه برخی از فعالان سیاسی ابراز داشته‌اند که در صورت آگاهی از تبعات حضور سیاسی و اجتماعی خود، هیچ‌گاه حاضر به فعالیت نمی‌شدند. فقدان حمایت کافی از سوی دولت و جامعه بین‌المللی، منشأ اصلی شکایت زنان در موقعیت‌های بالاست.

مقاومت مقامات مذهبی افغانستان در مقابل زنان فعال
در گزارش هیئت کمک‌رسانی ملل متحد در افغانستان، در رابطه با زنانی که در عرصه حقوق بشر زنان فعالیت می‌کنند، آمده است که در اغلب موارد این زنان در افغانستان شریک در توطئه ضداسلامی ‌به‌شمار می‌روند. در واقع اقدام آن‌ها برای توانمندسازی زنان در مطالبه حقوق خود، به عنوان اقدامی ‌معارض با موازین اسلام انگاشته می‌شود.

این زنان با مقاومت شدیدی از سوی جوامع خود مواجه می‌شوند؛ خصوصاً در مواردی که از سوی رهبران مذهبی برچسب غیرمسلمان زده می‌شوند.

در مورد این رهبران دینی جوامع، مطرح شده است که این افراد با توجه به تفسیری که از اسلام می‌کنند، به موعظه مردم می‌پردازند. بسیاری از کارکنان وزارت امور زنان در افغانستان گزارش داده‌اند که از سوی افراد سالمند، مقامات و صاحب منصبان محلی، تحت فشار قرار گرفته‌اند. همچنین اعضای زن نهادهای قضایی نیز اعلام داشته‌اند که بیش از مردان همکار خود در معرض تهدید و خشونت قرار دارند. همچنین فعالیت برای NGO‌های خارجی مورد اعتراض بسیاری از افراد مذهبی است.

مطابق این گزارش در کشور افغانستان، این اعتقاد که مشارکت زنان در عرصه عمومی ‌و سیاسی مغایر با موازین اسلام است، ارتکاب هرگونه خشونت یا تهدیدی را علیه این گروه از زنان توجیه می‌کند.

سرکوبی زنان توسط سنت‌های رایج در افغانستان
بنابر گزارش کارشناسان ملل متحد، زنان در این کشور نمی‌توانند آزادانه دیدگاه‌های خود را ابراز کنند؛ خصوصاً در شرایطی که معارض با رویه‌های سنتی تلقی می‌شوند. علاوه بر تهدیداتی که از سوی گروه‌های ضددولتی مختلف علیه زنان صورت می‌گیرد، زنان فعال در عرصه زندگی عمومی ‌با سطوح مختلف دولت نیز درگیر هستند.

از جمله مشاغلی که برای زنان تهدید به شمار می‌رود، روزنامه‌نگاری است که نمونه‌هایی از تهدید و حتی قتل این زنان گزارش شده است. زنان روزنامه‌نگار با توجه به تهدیداتی که وجود دارد، به خودسانسوری مبادرت می‌کنند که در نتیجه آن، از کار روی سوژه‌های خاص از جمله نقد عملکرد فرماندهان ارتش یا موضوعاتی چون حقوق زنان، اجتناب می‌ورزند. همچنین زنان روزنامه‌نگار به دلیل بیم از تهدیدات، نوعاً بدون درج نام واقعی خود فعالیت دارند.

چالش‌های زندگی حرفه‌ای زنان
در این گزارش تصریح شده است که زنان در افغانستان به‌طور مستمر مجبورند رفتار خود را کنترل و در موارد فراوانی کار کردن را متوقف کنند. به عنوان افراد حرفه‌ای یا اعضای فعال در جوامع خود، آن‌ها خود را سانسور می‌کنند و مجبور می‌شوند رفتاری داشته باشند که منطبق با هنجارها و رویه‌های سنتی و مذهبی در این کشور باشد. در نتیجه مشارکت زنان در اجتماع به شدت محدود می‌شود و قادر نخواهند بود مشارکت مؤثری در تصمیماتی که زندگی آن‌ها و خانواده‌شان را متأثر می‌کند، داشته باشند.

به طور نمونه اشاره شده است به وضعیت زنانی که با کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان همکاری می‌کنند و این‌که این زنان توسط رهبران مذهبی خود مورد بازخواست قرار گرفته‌اند مبنی بر این‌که مأموریت یا مسافرت‌های آن‌ها با مردان بوده است یا خیر، و در نهایت نیز مانع از ورود آن‌ها به مسجد شده‌اند.

در رابطه با زنان شاغل، قدرت و نفوذ خانوادگی آن‌ها فاکتورهای مهمی ‌در حمایت از زنان به شمار می‌رود؛ به‌گونه‌ای که اگر زنان، متعلق به قبیله یا خانواده گسترده‌ای باشند که از آن‌ها حمایت به‌عمل آورند، در این صورت از برخی تهدیدات و خطرات در امان خواهند ماند. البته برخی زنان نیز با توجه به نوع فعالیت‌شان که دفاع از حقوق مردم است، اذعان داشتند که نقش حمایتی مردم از آن‌ها بیش از خانواده خود بوده است.

از جمله معضلات دیگر زنان در افغانستان، کلیشه‌های جنسیتی عنوان شده است؛مبنی بر این‌که زنان در اغلب موارد در محیط کار از جمله در شوراهای محلی یا پارلمان؛ در ایفای وظایف رسمی‌ یا حرفه‌ای خود، توسط همکاران مرد جدی گرفته نمی‌شوند.

معضلات آموزش دختران و تأثیر آن بر مشارکت عمومی ‌زنان
در رابطه با آموزش دختران معضلات فراوانی گزارش شده است؛ به‌نحوی‌که در برخی مدارس افغانستان، آموزش پسران و امور مربوط به آن‌ها اولویت داده می‌شود. همچنین برخی از خانواده‌ها نیز از فرستادن دختران خود به مدارس امتناع می‌کنند؛ زیرا بیم آن را دارند که این کودکان هرگز بازنگردند.

بروز مخاصمات مسلحانه در این کشور عامل بسیار مهمی‌ در محرومیت کودکان از آموزش عنوان شده است، به‌گونه‌ای‌که بنا به گزارش یونیسف در سال ۲۰۰۹، حدود ۷۰۰ مدرسه در این کشور تعطیل شدند و در نتیجه آن ۲۰۰ هزار کودک از تحصیل بازماندند (۵).

همچنین یونسکو از افزایش حملات نظامی‌ علیه مدارس دختران که منجر به محرومیت هزاران دختر از آموزش شده، گزارش داده است. فقط در سال ۲۰۰۸، ۲۹۲ مورد حمله علیه مدارس و امکانات آموزشی گزارش شده است. این وضعیت آموزشی نامطلوب برای زنان و دختران، در بلندمدت بر کمیت و کیفیت مشارکت زنان در اجتماع تأثیر خواهد گذاشت.

همچنین مطابق گزارشات سازمان‌های غیردولتی و بشردوستانه، تعداد قابل توجهی از زنان شاغل در امور پزشکی به دلیل تهدیدات موجود مجبور به استعفا شده‌اند. این امر بر دسترسی زنان به خدمات درمان و سلامت؛ خصوصاً در مناطق روستایی دورافتاده که فاقد کادر درمانی کافی هستند و یا جاهایی که مرگ‌ومیر مادران دغدغه جدی است، تأثیر دارد.

موانع اجتماعی- فرهنگی مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان
یکی از مهم‌ترین موانع احقاق حقوق زنان در افغانستان، رویه‌های سنتی و تفاسیر مضیق از هنجارهای اجتماعی دانسته شده است که مشارکت زنان در زندگی عمومی ‌را محدود می‌کند؛ به‌گونه‌ای‌که وزیر امور زنان در افغانستان تصریح داشته است که زنان افغان با عرف‌های غیرقابل پذیرشی مواجه‌اند که از دهه‌های گذشته ملزم به تبعیت از آن‌ها بوده‌اند. بسیاری از این سنت‌ها، فاقد مبنای مذهبی یا حقوقی است، اما مردم آن‌ها پذیرفته‌اند (۶).

رویه‌های سنتی زیان‌بار علیه زنان و دختران، توسط رهبران قبایل و مذهبی، به نام مذهب اعمال می‌شود. مفهوم «سنت» با عواملی چون عدم امنیت، جنگ، نابه‌سامانی اجتماعی و فقر در این کشور پیوند خورده است. در نتیجه، بسیاری از جوامع و خانواده‌ها به‌شدت بر این باورند که زنان باید در خانه بمانند.

این سنت نه تنها در مناطق روستایی و خانواده‌های فاقد سواد رواج دارد، بلکه حتی در مراکز شهری نیز چنین رویکردی به زنان دیده می‌شود. در واقع تمایز آشکاری میان زنان روستایی یا شهری که مشارکت فعالی خارج از منزل دارند، دیده نمی‌شود و هر دو گروه در معرض تهدیدات مختلف قرار دارند و نوعاً از حمایت خانواده و اجتماع محروم‌اند.

در بسیاری موارد زنانی که در موقعیت‌های بالای اجتماعی فعالیت می‌کردند یا پزشکان و روزنامه‌نگاران زن، به دلیل فشار خانواده مجبور شده‌اند مشاغل خود را رها کنند و به مشاغلی چون معلمی روی آورند. البته در کل، زنان هنوز بر این باورند که خانواده‌های باسواد تمایل بیشتری دارند که به اعضای زن خود اجازه دهند تحصیل و کار کنند.

با این وجود، همچنان بسیاری از خانواده‌ها در مورد زنان شاغل، از نارضایتی خانواده‌های گسترده و اجتماع بیم دارند. برخی خانواده‌ها نیز به دلیل تهدیدات امنیتی علیه زنان و سایر اعضای خانواده، به زنان اجازه فعالیت خارج از منزل را نمی‌دهند. به این ترتیب مطرح شده است که حمایت شوهران و خانواده‌ها به منزله پیش‌شرطی برای ایفای نقش فعال در اجتماع توسط زنان تلقی می‌شود. همچنین هنوز در برخی جوامع افغانستان، فعالیت زن بیرون از منزل به عنوان یک تابو و حرام شرعی تلقی می‌شود.

پی‌نوشت
۱.    Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights
۲.    United Nations Assistance Mission in Afghanistan (UNAMA)
۳.    United Nations Assistance Mission in Afghanistan (UNAMA) and Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, SILENCE IS VIOLENCE: End the Abuse of Women in Afghanistan, July 2009.
۴.    Kim Sengupta, Women who took on the Taliban – and lost, The Independent, 3 October 2008.
۵.    Press conference – Shigeru Ayoagi, UNESCO Country Director and Gopal Sharma, UNICEF Deputy Representative, 20 April 2009.
۶.    Heidi Vogt, Afghan minister: Old customs impede women’s rights, Associated Press, 14 January 2009.

منبع: کلید ملی