به گزارش مهرخانه، در این تحقیق بر آن هستیم تا با به‌کارگیری روش کیفی و انجام مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساخت‌یافته، به درک و تصور کنشگران اجتماعی از جرایم زنان دست پیدا کنیم.

روش تحقیق
پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق کیفی صورت پذیرفته است تا کیفیت، معنا، زمینه و درک و تصور کنشگران اجتماعی را در باب موضوع جرایم زنان بررسی کند.

جامعه آماری و نمونه مطالعه
یافته‌های این تحقیق براساس مصاحبه‌های عمیق کیفی با ٣۶ زن و ١۵ مرد ٢٠ تا ۵۵ ساله شهر تهران صورت پذیرفته است. انتخاب این افراد به صورت هدفمند و با توجه به اهمیت اشباع نظری در انجام مصاحبه‌های کیفی صورت گرفته است. هرچند در نمونه‌گیری این تحقیق به ویژگی‌هایی چون، جنسیت، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، وضعیت اشتغال، محل و منطقه زندگی افراد توجه شده، درجه‌ای از انعطاف‌پذیری نیز لحاظ شده است؛ زیرا ممکن است بعد از شروع کار متغیرهای دیگری به لحاظ اهمیت وارد تحقیق شوند.

یافته‌های تحقیق
بخش اول: تحلیل مصاحبه‌شوندگان از زنان مجرم به لحاظ ویژگی‌های جمعیت شناختی
تجزیه و تحلیل یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد، پاسخ‌گویان قادر به شناسایی و دسته‌بندی ویژگی‌های زنان مجرم براساس درک و تصورات خود، که حاصل تجربیات زندگی روزمره و میزان آگاهی و اطلاعات آن‌هاست، هستند. بر این اساس با توجه به تفاوت‌هایی که میان کنشگران به لحاظ جنسیت، سطح تحصیلات، نوع شغل، منطقه محل سکونت و… وجود دارد، رویکردها و نگاه‌های متفاوتی نیز به زنان مجرم در ذهنیت آن‌ها شکل گرفته ‌است. در ذیل دسته‌بندی‌ای از ویژگی‌های جمعیت‌شناختی زنان مجرم، با توجه به مصاحبه‌های یادشده، ارایه شده است.

سن و مجرم‌بودن
فارغ از جنسیت، بیشتر پاسخ‌گویان معتقد بودند که «زنان مجرم در رده سنی ۲۰ تا ۴۵ سال قرار دارند.» هرچند برخی مصاحبه‌شوندگان واقف‌اند که نوع جرم می‌تواند بسته به سن زنان تغییر یابد.

ناصر ٢٧ ساله، مجرد و دارای مدرک لیسانس که در یک اداره دولتی مشغول به کار است، می‌گوید: «به نظر من بیشتر زن‌های مجرم، جوان‌اند و در فاصله سنی ٢٠ تا ۴۵ سال هستند. به این دلیل که معمولاً زنان کم‌سن‌وسال بیشتر از پلیس می‌ترسند، کم‌تر امکان دارد کار خلافی انجام بدهند، ولی زنانی که سنشان بالاتر از ۴۵ سال است، به خاطر وضعیت جسمی‌شان کم‌تر ممکن است خلاف کنند؛ هرچند که ممکن است قاچاقچی مواد مخدر باشند».

تأهل و جرم
یکی از سؤالاتی که از مصاحبه‌شوندگان پرسیده شد درباب درک و تصور آن‌ها از وضعیت تأهل زنان مجرم بود؛ این‌که از نظر آن‌ها بیشتر زنان مجرم متأهل هستند یا مجرد؟ پاسخ‌ها نشان می‌دهد افراد مصاحبه‌شونده سعی در شناسایی و تبیین فرصت‌های جرمی با توجه به شرایط زندگی افراد دارند، نه صرفًا وضعیت تأهل زنان.

میثم، ٣٢ ساله مجرد و کارشناس ارشد یک اداره دولتی معتقد است:«یک زن مجرم می‌تواند متأهل یا مجرد باشد. تأهل تأثیر چندانی بر جرم ندارد، این شرایط و موقعیت است که فرد را مجرم می‌کند. مثلاً زن متأهلی که تا زمان مجردی زندگی سالمی داشته، بعد از ازدواج ممکن است شرایطی در زندگی‌اش به وجود بیاید که او را مجبور به انجام جرم کند».

بنابراین مصاحبه‌شوندگان معتقد بودند ممکن است ارتکاب جرم در دو گروه زنان متأهل و مجرد اتفاق افتد؛ به‌ویژه اگر تجرد بعد از طلاق صورت پذیرد. درواقع، از نظر بسیاری از آن‌ها طلاق به علت قطع یا کاهش شبکه‌های حمایت اجتماعی درقالب عدم تأمین مرار معاش، تنهایی، سرکوب و سرزنش اطرافیان ظاهر می‌شود که ممکن است موجب بزه‌کاری زنان شود.

تجزیه و تحلیل مصاحبه‌ها نشان می‌دهد پاسخ‌گویان عوامل متعددی را در زندگی زنان متأهل شناسایی و مطرح می‌کنند که می‌توان به‌عنوان عوامل تسریع‌کننده یا بازدارنده مجرمیت نیز از آن‌ها نام برد. ازنظر پاسخ‌گویان «مادری» مفهومی است که در ارتباط با مجرمیت دو روی کاملاً متفاوت دارد. مادری از سویی می‌تواند زن را به کج‌روی سوق دهد و ازسویی می‌تواند او را از انجام جرم بازدارد. همچنین تجزیه و تحلیل مصاحبه‌ها نشان می‌دهد افراد تلاش داشته‌اند تا انواع جرایم زنان را در ارتباط با وضعیت تأهل زنان دسته‌بندی کنند.

(در همین زمینه: مجرمی که زن است؛ مجرمی که مادر است)

دلآرام، ٣١ ساله، متأهل، دارای مدرک کارشناسی ارشد و کارمند می‌گوید: «من فکر می‌کنم زنان متأهل بیشتر امکان دارد اقدام به مسموم‌کردن یا قتل شوهر کنند که در اثر حسد و اعتقاد به خرافه و همچنین داشتن روابط نامشروع به علت نارضایتی از زندگی زناشویی اتفاق می‌افتد؛ درحالی‌که زنان مجرد بیشتر ممکن است دنبال سرقت، فروش و مصرف مواد مخدر، روابط نامشروع و شرب الکل باشند».

برخی مصاحبه‌شونده‌ها نیز سعی داشتند تأثیر روابط همسری و خانوادگی را در تبیین جرایم زنان متأهل شناسایی کنند. سجاد، ٢٩ ساله، مجرد، کارشناس حقوق می‌گوید: «از نظر من زن‌های متأهل بیشتر به صورت سازمانی با اعضای خانواده دست به جرم (انواع جرائم) می‌زنند».

تحصیلات و مجرمیت
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اکثر پاسخ‌گویان معتقدند زنان مجرم از سطح تحصیلات پایینی برخوردارند، هرچند ممکن است دلایل مختلفی را در توضیح علل این مسئله بیان کنند.

میترا، ٢٣ ساله، متأهل و کارمند می‌گوید: «زنان مجرم کم‌سواد هستند؛ چون آدمی که دنبال تحصیلات می‌رود، فکر پخته‌تر و سالم‌تری دارد. افراد کم‌سواد یا بی‌سواد معمولاً کسانی هستند که موقعیت خانوادگی خوبی ندارند و نتوانسته‌اند درس بخوانند یا این‌که از اول دنبال خلاف بوده‌اند که ترک تحصیل کرده‌اند».

بخش دوم: چرا زنان مرتکب جرم می‌شوند؟
حیطه‌های فضایی و جرم
از تجزیه و تحلیل مصاحبه‌های یادشده می‌توان دریافت مصاحبه‌شوندگان قادر به شناسایی خطر فاکتورهای جرمی در زمینه تأثیر فضا و حوزه‌های فعالیت زنان در مجرم‌شدن آن‌ها هستند. درواقع بسیاری از مصاحبه‌شوندگان معتقدند جرایم زنان برحسب فضای عمومی و خصوصی قابل تقسیم‌بندی است؛ ازاین‌رو اکثراً بین زیست‌جهان خانه و خارج از خانه، تفکیک قایل می‌شوند. از نظر آن‌ها این‌که برخی جرایم مختص زنان شاغل و برخی جرایم مخصوص زنان خانه‌دار دسته‌بندی می‌شود، به میزان حضور زنان در عرصه‌های عمومی و خصوصی زندگی‌شان منوط می‌شود.

وضعیت زندگی زنان و جرم
تقریباً تمام پاسخ‌گویان اتفاق نظر دارند که برخی موقعیت‌ها در زندگی زنان ممکن است آن‌ها را به سوی ارتکاب جرم سوق دهد؛ ازاین‌رو فقر و نیاز مالی، نارضایتی از زندگی و اوضاع نامساعد خانوادگی و مواردی نظیر این در مجموع عواملی هستند که می‌تواند در مجرم‌شدن زنان تأثیر به‌سزایی برجا بگذارد. هرچند از نظر مصاحبه‌شوندگان، ارتکاب نوع جرم می‌تواند بسته به هریک از عوامل ذکرشده تغییر کند.

دلآرام ٣١ ساله کارشناسی‌ارشد، کارمند و متأهل معتقد است: «بعضی زنان به علت نیاز مالی و شرایط بد زندگی و عدم استقلال مالی و البته نارضایتی از زندگی خانوادگی و همسر، منحرف می‌شوند و ممکن است حتی به شوهر خود خیانت کنند. بعضی وقت‌ها نیز زن‌ها به صورت ناآگاهانه یا اجباری مرتکب خلاف می‌شوند، مثلاً پدر یا همسر آنان، آن‌ها را مجبور به جابه‌جایی مواد مخدر یا خودفروشی می‌کنند».

شغل و خطر عوامل جرم‌آفرین
تجزیه و تحلیل مصاحبه‌های کیفی نشان می‌دهد پاسخ‌گویان در باب تبیین رابطه «جرم و شغل» قادر به شناسایی تأثیر منزلت و کیفیت شغل بر افزایش احتمال مجرمیت زنان هستند؛ ازاین‌رو آنان امکان مجرمیت زنان را در دو حوزه شغلی مجزا، یعنی مشاغل دولتی و خصوصی بررسی و خطر فاکتورهای مرتبط به هر حوزه را از دیدگاه خویش بیان می‌کنند.

ازنظر پاسخ‌گویان «نظارت و بازرسی در مشاغل دولتی، فیلترهای موجود در گزینش و جذب کارکنان، شأن و وجاهت اجتماعی و تحصیلات زنان کارمند بخش دولتی، موجب شده ‌است تا آن‌ها نسبت به کارکنان بخش خصوصی کمتر مرتکب جرم شوند».

ازطرفی، پاسخ‌گویان معتقدند اشتغال زنان در مشاغل سطح پایین یا کار در شرکت‌ها و تولیدی‌های خصوصی امکان مجرمیت زنان را افزایش می‌دهد. شبنم ٢٣ ساله، لیسانسه، متأهل و کارمند بخش دولتی معتقد است: «زنان شاغل به‌خاطر آگاهی و اطلاعات و درگیری‌هایی که دارند، کم‌تر سراغ جرم می‌روند، هرچند بعضی مشاغل خود زمینه جرم دارند؛ مثل کار در آرایشگاه‌ها…».

زنان مجرم یا قربانیان جرم
تجزیه و تحلیل مصاحبه‌های کیفی نشان می‌دهد، برخی پاسخ‌گویان به این مسئله توجه داشته‌اند که ممکن است در بعضی مواقع زنان مجرم خود پیشتر قربانی جرم بوده ‌باشند. هرچند مصاحبه‌شوندگان معتقد بودند این مسئله رابطه مستقیمی با ویژگی‌های جنسیتی زنان دارد.

علی ٣٨ ساله، متأهل و دارای مدرک دکتری معتقد است: «به نظر من در بیشتر مواقع زن‌ها به‌خاطر جنسیت و فیزیک بدنی‌شان اول قربانی‌اند».

ازطرفی، آن‌ها معتقدند اوضاع حاکم بر جامعه و مجرم قلمدادکردن زنان در جرایم منکراتی، سبب شده است تا زنان بیش از پیش در این جرایم در جایگاه متهم قرار گیرند؛ بنابراین در بسیاری از موارد، خود قربانیان اصلی جرم هستند. همچنین از نظر برخی پاسخ‌گویان عدم حمایت‌های قانونی از زنان و نقص قوانین حمایتی در جامعه، می‌تواند بزه‌کاری زنان را افز ایش دهد. بنابراین آن‌ها برساخت جرم و تعریف قانون از جرایم زنان را عامل مهمی در میزان ارتکاب جرم زنان می‌دانند. ازنظر آن‌ها نگاهی که قانون به زن دارد، موجب شده است برخی جرایم فقط به زنان نسبت داده شود و برای آن‌ها جرم‌انگاری شود.  

بخش سوم: چرا زنان کمتر از مردان مرتکب جرم می شوند؟
زنانگی و جرم
از منظر رویکرد زیست‌شناختی "طبیعت اصیل و تعیین‌یافته زیستی زنان" با ارتکاب جرم، سازگاری ندارد. در این دیدگاه زنان موجوداتی منفعل و دور از پرخاشگری قلمداد می‌شوند. این نظریه بزه‌کاری را با عناصری مانند "مذکربودن" و انواعی از خصلت‌های مردانه از جمله پرخاشگری و جسم‌گرایی پیوند می‌زند. مطابق با این دیدگاه، پذیرش جرم برای زنان در نگاه کنشگران اجتماعی بعید به نظر می‌رسد؛ چراکه فکر می‌کنند اقدام به جرم خلاف رویه‌های "زنانگی" است و همگی متفق‌القول‌اند که «زنان کم‌تر جرم می‌کنند». از نظر آن‌ها زنانگی اقتضائات مجرمی ندارد و این‌را امری از پیش پذیرفته‌شده می‌دانند.

سعید ٣٠ ساله، متأهل، لیسانسیه و دارای شغل آزاد معتقد است: «جرم را با مرد می‌شناسیم. وقتی کلمه مجرم به گوش‌مان می‌رسد، احساس می‌کنیم مرد است. این ذهنیت برای من به وجود آمده و فکر می‌کنم اکثرًا همین‌طور فکر می‌کنند؛ چراکه در اکثر فیلم‌ها هم خلاف‌کارها را مرد نشان می‌دهند. هر وقت هم راجع به جرم و خلافی یک زن صحبت می‌شود، همه تعجب می‌کنند، مگر در رابطه با جرایم جنسی».

همچنین پاسخ‌گویان معتقدند زنانگی در دو بعد کاملاً آشکار تأثیر خود را بر میزان پایین‌تر مجرمیت زنان در مقایسه با مردان باقی گذاشته ‌است که در دو دسته تأثیرات فیزیولوژیکی و تأثیر ویژگی‌ها و خصوصیات زنانه قابل طبقه‌بندی است.

الف. فیزیولوژی و جرم
از نظر پاسخ‌گویان توانایی فیزیکی زنان در مقایسه با مردان و ضعف فیزیولوژیکی آنان موجب شده تا زنان کم‌تر از مردان مرتکب جرم شوند؛ چراکه از نظر آن‌ها برخی جرایم صرفاً نیازمند "عنصر مردینگی" است.

پارسا ٢٩ ساله، مجرد، لیسانسیه و صاحب شرکت خصوصی معتقد است: «در مقایسه با زن‌ها، احتمال مجرم‌شدن مردها بیشتر است؛ چراکه اولاً ارتکاب بعضی جرایم نظیر قتل، توانایی و قدرت بدنی می‌خواهد و زن‌ها به‌لحاظ فیزیک بدنی ضعیف‌تر از مردها هستند. ازطرف دیگر، بعضی جرایم مخصوص مردهاست؛ مثل تجاوز جنسی».

ب. ویژگی‌ها و خصوصیات زنانه و جرم
از نظر برخی پاسخ‌گویان، خصایصی نظیر تعهد و وابستگی به خانواده، آینده‌نگری، عاقبت‌اندیشی، ترسوبودن و خطرناپذیری، خودکنترلی، خشن‌نبودن، احساسی‌بودن و… مجموعه خصایص زنانه‌ای است که باعث کاهش میزان مجرمیت زنان می‌شود.

رامین ۴٨ ساله، متأهل، کارشناسی‌ارشد و کارمند بخش دولتی معتقد است: «زن‌ها ترسو هستند، یعنی جرئت کم‌تری برای خلاف دارند و خطرپذیر نیستند… در زدوبندها و اختلاس، خلافکارهای مرد به زن‌ها کم‌تر اطمینان می‌کنند؛ چون زن‌ها احساسی هستند تا منطقی».

جامعه‌پذیری زنان و جرم
اسمارت معتقد است یکی از عوامل مؤثر بر جرم زنان را می‌توان در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی و اشکال تسلط مردان بر جامعه یافت. ازنظر اسمارت، جامعه‌پذیری دختران مبتنی بر اعمال محدودیت‌هایی بر رفتار، اعمال و رفت‌وآمد آن‌هاست. ازاین‌رو توانایی ارتکاب جرم به‌طور ساختاری در آن‌ها محدود شده ‌است؛ چراکه آنان در واقع به این دلیل جرم نمی‌کنند که به فرصت‌های نامشروع دسترسی ندارند.

شیما ٢۴ ساله، مجرد، دارای مدرک کارشناسی و کارمند معتقد است: «در جامعه ما یک‌سری کارها برای زن‌ها زشت است. از بچگی به دختربچه‌ها می‌گویند این‌طور لباس بپوش، این کار را بکن، با پسرها حرف نزن و چون معمولاً دخترها با برادرها بزرگ می‌شوند، برای برادرها و پسرها هم جا می‌افتد که دخترها باید این کارها را رعایت کنند. یک‌سری بایدها و نبایدها در خانواده تعریف می‌کنیم و توقع هم هست که همه زن‌ها همین‌طور رفتار کنند».

نکته جالب توجه در این بخش آن‌که زنان پاسخ‌گو به تأثیر جامعه پذیری زنان و کاهش میزان مجرمیت آنان توجه نشان داده‌اند. این درحالی است که مردان از تأثیر این عامل غفلت ورزیده و بدان اشاره نکرده‌اند.

در ادامه می‌توان براساس تجزیه و تحلیل مصاحبه‌های یادشده تأثیر نحوه جامعه‌پذیری و مجرمیت زنان را در دو بخش استیلای مردانه و عدم مشارکت در فضاهای اجتماعی و کنترل و نظارت بررسی کرد.

الف. استیلای مردانه و عدم مشارکت در فضاهای اجتماعی
برخی نظریه‌پردازان جرم‌شناس معتقدند افزایش بزه‌کاری زنان پدیده جدیدی نیست، بلکه نتیجه آزادی و رهایی آنان از قید سلطه اجتماعی است؛ ازاین‌رو زنان هرچه بیشتر به آزادی و برابری با مردان دست یابند، در میزان و الگوی بزه‌کاری به مردان نزدیک‌تر می‌شوند.

ساناز ٣٢ ساله، متأهل، دیپلمه و خانه‌دار (فعال در سرای محله) معتقد است: « هنوز در جامعه ما آن‌قدر جا نیفتاده که زن‌ها بیایند در جامعه و هرکاری دوست دارند، انجام بدهند. آزادی آن‌قدر نیست و هنوز خیلی از مردها بر زن‌ها سلطه دارند… زنی که شاغل است و در محیط کار و بیرون از خانه است، احتمال دارد بیشتر تحت فشار باشد، تا من که در خانه هستم و با کسی تماس ندارم، مسلماً فرق می‌کند».

ب. کنترل و نظارت
ازنظر زنان مصاحبه‌شونده، کنترل و نظارت فردی و اجتماعی، سازوکار بازدارنده جرم در زنان است که به صورت بیرونی و ازسوی جامعه بر ابعاد زندگی آن‌ها اعمال می‌شود و تا حد بسیاری در کاهش ارتکاب جرم در میان زنان تأثیر گذاشته است.

راحله ۴٢ ساله، فوق‌دیپلم و خانه‌دار معتقد است: «زن‌ها کم‌تر جرم می‌کنند، چون بیشتر کنترل می‌شوند. اطرافیان یک زن خواسته یا ناخواسته دائماً مواظبش هستند؛ از پدر و مادر گرفته تا همسر و بچه‌ها. (ازطرفی) به علت این‌که زن‌ها در طول روز یک‌سری کارهای منظم انجام می‌دهند، راحت‌تر هم کنترل می‌شوند، ولی یک مرد که صبح از خانه بیرون می‌رود، تا شب هرجا که دوست دارد می‌تواند برود و هرکاری که می‌خواهد انجام می‌دهد. ولی زن‌ها برای رفتن به بیرون از خانه همیشه با افرادی از خانواده باید از قبل هماهنگ باشند».

لازم به ذکر است پژوهش فوق با عنوان کامل «تحلیل جامعه‌شناختی درک و تصور کنشگران اجتماعی از جرایم زنان» توسط دکتر سهیلا صادقی‌فسایی و زهرا میرحسینی انجام و سال ۱۳۹۳ در فصل‌نامه علمی- پژوهشی مسایل اجتماعی ایران منتشر شده است.