برای فراگیری تاریخ هر سرزمینی باید آن را به دوره های مختلف تقسیم کرد که این قاعده در ارتباط با تاریخ ایران نیز صادق است در ارتباط با تقسیم بندی تاریخ ایران نیز دیدگاههای مختلف وجود دارد که برای جلوگیری از اطاله کلام به همه موارد آن نمی پردازیم یکی از این دیدگاهها معتقد است تاریخ ایران به دو دوره قبل و بعد از اسلام تقسیم می شود. سلسله سلجوقیان که بحث مورد نظر این مقاله می باشد در این دوره جای می گیرد از حکومتهای ایران بعد از اسلام می باشد.
برای دوره سلجوقیان نیز به جهت عملکرد دولتمردان سلجوقی اعم از پادشاه و وزیران و اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور تقسیماتی باید قائل شد.
لذا اختصاصا دوره مورد توجه این مقاله دوران حاکمیت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک طوسی می باشد. ایشان از معروفترین وزرای دربار سلجوقی می باشد که دیدگاه ها و نظرات وی در بسیاری از موارد قابل تأمل و بررسی می باشد. از جمله مباحث قابل تأمل در دیدگاههای خواجه نظام نظرات وی در ارتباط با زنان می باشد که به جهت اهمیت آن بخشی از سیاستنامه به این موضوع پراخته که در این مقاله بسیار خلاصه به آن اشاره شده است.
نقش خواجه نظام الملک در دستگاه حکومت سلجوقی و خلافت عباسی
دوره پادشاهی آلب ارسلان و ملکشاه اوج قدرت امپراتوری سلجوقی محسوب می شود این دوره سی ساله را این اثیر به حق “الدوله نظامیه” و یا به عبارت دیگر عصر وزیر بزرگ نظام المک نامیده است.
عوفی بخارایی درباره وی می نویسد: “اتفاق جمهور فضلا و اجماع زمره عقلاست که نظام الملک واسطه عقد دولت و دره قلاده سلطنت آل سلجوق بود.
خواجه نظام الملک به همان اندازه که در راه اعتلا و شوکت سلسله سلجوقی کوشید در دوام و بقای خلافت عباسی نیز سهمی به سزا داشت وی یک رجل مذهبی متعصب بود و اطاعت روحانی او از خلیفه بغداد آب رفته را به جوی خلافت عباسی باز گردانید و نیمه جان خلافت را حیاتی تازه بخشید و پیوسته کوشید تا بین شاهان سلجوقی و خلفای عباسی معاصر ایشان روابط حسن برقرار باشد.
دستاوردهای این دیوانسالار برجسته ایران را در این مدت می توان تحت سه عنوان ذکر کرد نخست، ایجاد سپاه منظم و ثابت که هم اعضای سرکش و آشوبگر خاندان سلجوقی را سرکوب کند و هم پاسخگوی انگیزه توسعه طلبی سلاطین سلجوقی باشد. دوم سازماندهی دیوانسالاری که در آن سنت اداری ایرانی – اسلامی به بهترین وجه به کار گرفته شود و بالاخره احیای مذهب سنت در ایران غربی و عراق از طریق احداث نهادهای آموزشی.
سیاستنامه آبادانی کشور را از عمده وظایف سلطان بر می شمارد و این امر با توجه به خرابی های حاصل از دوره توسعه طلبی ضروری می نمود.
در رابطه با امور کشوری، نظام الملک برای جاری ساختن سیاست های خویش حکمرانی شهرها و ایالت های کلیدی نظیر مرو، بلخ، خوارزم و ری و نیز مشاغل مهم دیوانی را به هر یک از دوازده پسر و یا دامادهایش می سپرد.
در این میان زنان نیز در برخی از مقاطع در شخصیت سلطان نفوذ زیادی داشتند طبق گفته ابن جوزی، زن طغرل بیک که در سال ۴۵۲هـ.. در زنجان فوت کرد و در ری مدفون شد عاقله زنی بود که طغرل اکثر کارهای خود را به دست او می سپرد. ترکان خاتون پس از مرگ همسرش ملک شاه نقش بسیار مهمی در مبارزه با جانشینی ایفا کرد. بعضی از زنان سلطان دارای دیوان مخصوص و وزیر بودند و زنان پر جرأتی به شمار می رفتند. چنین می نماید که داشتن املاک شخصی برای زنان سلطان یک مسأله عادی بوده باشد. سمیرم قسمتی از مستمری گوهر خاتون زن محمد بن ملکشاه را تشکیل می داد. موارد دیگری نیز وجود دارد که سلطان به زنان سلجوقی و نیز زنانی که با خانواده سلجوقیان پیوند زناشویی می بستند اقطاعاتی واگذار کرده است. مثلاً وقتی که طغرل بیک در سال ۴۵۴ق. با دختر خلیفه ازدواج کرد بعقوبا و تمام آنچه را که از همسر متوفی خود در عراق داشت به او بخشید.
پیوندهای زناشویی نقش بسیار مهمی در سیاست سلجوقیان داشت. علاوه بر پیوند زناشویی با خلفا، بین سلجوقیان و اعضای خانواده حاکمه دیگر نظیر عقیلی ها، آل بویه، کاکویه، مزیدیها و دیگران نیز پیوند زناشویی برقرار بود. می توان نتیجه گرفت که به علت نفوذ بیش از حد حرمسرا و زنان در شخص سلطان نفوذ خواجه نظام الملک نیز نسبت به این طبقه فزونی داشت. در این میان بیشترین تضاد میان ترکان خاتون و خواجه نظام الملک می باشد. هنگامی که وزیر در سیاست نامه نفوذ بدخواهانه زنان در دربار را نکوهش می کرده و از زیان تدبیر کردن پادشاهان با زنان و از حساسیت آنان در برابر تلقینات خادمان و خواجگانشان سخن می گفته بی گمان ترکان خاتون را در نظر خویش داشت.
دیدگاه خواجه نظام الملک نسبت به جایگاه زن در عصر سلجوقی بر اساس سیاستنامه
چنانکه از دیباچه کتاب که به احتمال زیاد پس از نوشته شدن متن آن تحریر شده است می توان دریافت خواجه نظام الملک به اشاره ملکشاه و درخواست او به نوشتن کتاب شروع کرده است.
دیدگاه و نظرات خواجه پیرامون زنان (اهل ستر) و جایگاه آنها در دربار سلجوقیان را می توانیم در فصل چهل و چهارم سیاست نامه بیابیم.
در این بخش نفوذ زنان و دخالت ایشان در امور مملکتی را برای دولت و مملکت منشاء خطر و آفت می داند. زن در نظر سلجوقیان بیابان نشین مقامی والا داشت، از این جهت فصلی از سیاست نامه را به “اهل ستر و نگاهداشتن مرتبت سران سپاه و زیردستان” اختصاص داد.
با مطالعه این فصل دیدگاه خواجه نظام الملک را می توان نسبت به جایگاه و حقوق زنان در جامعه دریافت. عمده ترین نکته ای که در این رابطه می توان گفت این است که مقام و جایگاه زن فروتر از مردان است البته این دیدگاه با توجه به بافت جامعه و اهمیتی که بر نیروی نظامی در جامعه سلجوقی داده می شد طبیعی است.
خواجه نظام الملک در این رابطه می نویسد: نباید که زیردستان پادشاه زبردست شوند که در آن خلل های بزرگ تولد کند و پادشاهی بی فر و شکوه ماند خاصه زنان که ایشان اهل سترند از سوی دیگر خواجه نظام الملک زنان را از لحاظ عقلی پایین تر از مردان می داند در اینجا باید متذکر شد که در ادامه مطلب خواجه این تدبیر را از دیدگاه تدبیر مُدُن می داند نه تدبیر منزل زیرا که وی اعتقاد دارد که زنان در مسائل مملکتی نمی توانند همانند مردان با تدبیر عمل کنند ولی در اداره منزل و پیشبرد آن سهم عمده را زنان به دوش دارند.
به طور کلی خواجه نظام الملک نسبت به فعالیت زنان در بیرون از حریم خانواده به خصوص در مسائل مهم حکومتی مخالف بوده و علت مخالفت خود را در اثر خود سیاستنامه چنین ذکر کرده است.
۱- پوشش و حجاب زنان، که با ماندن در حریم خانه این پوشش حفظ می شود.
۲- به کار نگرفتن تدبیر و تقل در حل مسائل عادی و مهم جامعه
۳- رسالت و وظیفه اصلی آنها تولد و ازدیاد نسل است.
۴- اصالت و شخصیت آنها حفظ می شود.
۵- تحت تأثیر سخنان دیگران قرار گرفته و بر اساس احساسات تصمیم می گیرند.
۶- حشمت و شوکت پادشاه از بین می رود.
۷- در امور مملکتی خلل وارد شده و سبب اتلاف سرمایه و وقت می شود.
۸- فساد در ارکان حکومتی رخنه می کند.
فرجام سخن
خواجه نظام الملک به عنوان سیاستمداری که به مدت سی سال وزارت دو تن از پادشاهان سلجوقی یعنی آلب ارسلان و ملکشاه را به عهده داشت و دولت سلجوقی را به اوج شکوه و قدرت رسانید به طوری که در تاریخ ایران بعد از اسلام تا آن زمان نمونه ای را برای آن نمی توان یافت و به عنوان شخصیتی که اندیشه های سیاسی وی تأثیرات فراوانی در جامعه آن زمان به جا گذاشت و سبب تحول بزرگی در جامعه عصر سلجوقی شد لذا در سطور پیشین سعی شد تا اندیشه های وی پیرامون جایگاه زن در عصر سلجوقی با تکیه بر کتاب سیاستنامه مورد بررسی قرار گیرد.
قضاوتی که خواجه نظام الملک نسبت به زنان و اهل ستر انجام داده را با توجه به اوضاع سیاسی – اجتماعی و فرهنگی آن زمان باید مورد بررسی قرار داد.
خواجه با توجه به شواهدی که دال بر دخالت زنان در مسائل حکومتی در گذشته بوده است و به ویژه نفوذ و دخالت ترکان خاتون زوجه ملکشاه در مسائل حکومتی به این نتیجه رسیده است که دخالت زنان در مسائل حکومتی چیزی جز اتلاف وقت و سرمایه نیست اما آیا تمام این اوصاف خواجه از تأثیراتی که زن می تواند در تدبیر منزل و حتی در پیدایش نسل آینده داشته باشد را نادیده نگرفته و آن را تأیید می کند. اما دیدگاه منفی خواجه نسبت به زنان را می توان از چند بعد مورد بررسی قرار داد و سپس به نتایج خوبی دست یافت.
۱- خواجه نظام الملک در استناد به شواهد گذشته فقط به نقش منفی زنان در امور پرداخته و جنبه های مثبت آن را به هیچ عنوان مد نظر قرار نداده است.
۲- جو حاکم و موجود در جامعه به ویژه جامعه آن زمان ایران چنین مسئله ای را تبلیغ می کرد که مرد به عنوان قدرت برتر و کسی که قدرت در دست اوست نشان داده شود.
۳- نفوذ و دخالت های بی مورد ترکان خاتون و توطئه چینی های وی و زنان درباری و نتیجه آن تضعیف حکومت سلجوقی و رواج توطئه در دربار مزید بر این علت و موجب این استنباط خواجه گردید..
مطالب مرتبط
دیدگاه ها (0)